Λένιν, Γκόρκι, σταλινισμός, Σοστακόβιτς

Βικιπαίδεια: ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια ή “κλειστή” προπαγάνδα;

Η αφορμή για αυτό το άρθρο είναι διπλή: η μια μεριά της έχει να κάνει με την πεποίθηση πως οι τέχνες και οι εκφραστές τους στην ΕΣΣΔ διώκονταν και λογοκρίνονταν ως επί το πλείστον, από το “αυταρχικό κομμουνιστικό καθεστώς”· η άλλη μεριά σχετίζεται με την αναπαραγωγή αυτής της προπαγάνδας από τα κυρίαρχα μέσα (εν είδει του διαδικτύου) και σε πολύ σημαντικό βαθμό το “άγιο δισκοπότηρο” της αστικής ιστοριογραφίας, τη Βικιπαίδεια.

Πολύς κόσμος, αναμενόμενα, ξεκινά την αναζήτησή του για διάφορα θέματα από αυτή την ιστοσελίδα, γιατί έχει πολλή και συγκεκριμένη πληροφορία συγκεντρωμένη, ενώ παράλληλα προσφέρει συνήθως πληθώρα πηγών. Όμως ενώ θα μπορούσε να είναι μια καλή αρχή, είναι η χείριστη μέση και το ακόμη χειρότερο τελείωμα μιας αναζήτησης, μιας έρευνας ή μιας διαμόρφωσης άποψης. Οι διαστρεβλώσεις δε των πηγών, παλιά της τέχνη. Ο λόγος λοιπόν για την αντίληψη που κυριαρχεί σχετικά με την αντιμετώπιση δύο σπουδαίων εκφραστών των γραμμάτων και της μουσικής, του Μαξίμ Γκόρκι και του Ντμίτρι Σοστακόβιτς.

Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή, είναι γνωστή η σχέση φιλίας και συντροφικότητας μεταξύ του Λένιν και του Γκόρκι. Η αλήθεια είναι βέβαια πως λόγω των πολιτικών τοποθετήσεων του καθενός, περνούσε και αυτή από διάφορες αναταράξεις. Τι μας λέει όμως η Βικιπαίδεια γι'αυτό;

“Δυο βδομάδες μετά το ξέσπασμα της επανάστασης, τον Οκτώβρη του 1917, έρχεται σε σύγκρουση [ο Γκόρκι] με τα ηγετικά στελέχη του κόμματος. […] Ο Λένιν απαντά με απειλές, το 1919:

...Σε συμβουλεύω: άλλαξε το περιβάλλον σου, τις απόψεις σου, τη δράση σου, αλλιώς η ζωή μπορεί να φύγει μακριά σου. “

Βέβαια μια τόσο αποσπασματική αναφορά στις σχέσεις των δύο ανδρών είναι αδύνατη να δείξει τον ακριβή τους χαρακτήρα. Αλλά δεν είναι καν αυτό το κυρίαρχο θέμα. Το βασικό είναι πως δεν αποτελεί καν απειλή το γράμμα του Λένιν και δε λέει καν αυτά ακριβώς που του καταλογίζονται. Τι γράφει λοιπόν το γράμμα αυτό στο κλείσιμό του;

“Δεν θέλω να σας επιβάλω τις συμβουλές μου, αλλά δεν μπορώ να μη σας πω: αλλάξτε δραστικά ατμόσφαιρα, περιβάλλον, κατοικία, απασχόληση, γιατί αλλοιώς, μπορεί να αηδιάσετε οριστικά απ'τη ζωή. Σας σφίγγω θερμά το χέρι, Δικός σας Λένιν.” [1].

Σαφής διαφορά ύφους, όμως υπάρχουν και πολλά περισσότερα. Όπως ότι ο Γκόρκι σε προηγούμενο γράμμα του κι όλη την προηγούμενη περίοδο παραπονιέται για την κατάσταση της υγείας του που είναι χρόνια κακή αλλά και της ζωής του γενικά, που είναι έτσι λόγω της κατάστασης που επικρατεί στην Πετρούπολη. Ο Λένιν αυτό που κάνει στο γράμμα είναι να κάνει κριτική στον Γκόρκι σχετικά με τους λόγους που οδήγησαν τον τελευταίο σε αυτή την απογοήτευση, και συγκεκριμένα του λέει πως και επηρρεάζεται από τις απόψεις που “προέρχονται μόνο από ανθρώπους ξεχαρβαλωμένους, εξαντλημένους, πεινασμένους ή και απ'τα συντρίμια της αριστοκρατίας που ξέρουν θαυμάσια να διαστρεβλώνουν τα πάντα”. Ενώ παράλληλα αυτό που τον συναινεί είναι να δει τη δουλειά που γίνεται στην ύπαιθρο, ένα δηλαδή πολύ καλύτερο δείγμα, που θα τον βοηθήσει και στην εξισορρόπηση της ψυχικής και σωματικής του υγείας. Πού είναι λοιπόν οι απειλές και γιατί δε γίνεται από τη Βικιπαίδεια διαχωρισμός μεταξύ φιλικής, συντροφικής, πολιτικής κριτικής και απειλής για τη ζωή; Τα γράμματα δείχνουν πως ο Γκόρκι δεν τον άκουσε ποτέ! Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που πέθανε από πνευμονία (σε αυτό η ελληνική κι η αγγλική Βικιπαίδεια δεν... τα βρίσκουν). Κι αφού τόσο τον μισούσε και τον κόντραρε το σοβιετικό (“σταλινικό”) καθεστώς, πώς ερμηνεύεται η μεταφορά του φερέτρου του από τον ίδιο το Στάλιν;

Στη σκιά αυτών των συμβάντων, λοιπόν, βρίσκεται και ο “κατατρεγμένος”, “καταδιωγμένος” από το σταλινισμό, Ντμίτρι Σοστακόβιτς. Του οποίου λέγεται πως τις συνθέσεις και τα έργα (τα οποία πολύ λατρεύτηκαν από το σοβιετικό λαό) τα παρακολουθούσε ο ίδιος ο Στάλιν, κρυφά, κι εν τέλει ήρθαν, λέει, σε ρήξη, αφού τα έργα του πρώτου δεν άρεσαν στον τελευταίο. Εδώ όμως υπάρχουν αρκετά στοιχεία για να λάβει κανείς υπ'όψιν. Το βασικό, που είναι το πολιτικό, είναι ότι είναι τελείως διαφορετική η άσκηση κριτικής για ένα έργο τέχνης από τη ρήξη της πολιτικής ηγεσίας με τον δημιουργό του έργου. Βεβαίως και ο Στάλιν και όλη η σοβιετική κοινωνία είχαν το δικαίωμα (όπως πάντα έχουν το δικαίωμα οι λαοί και οι αγωνιστές να κάνουν) να εκφράσουν γνώμη, να κριτικάρουν, και σθεναρά αν χρειαστεί, τον καλλιτέχνη και το έργο του. Μπορεί βέβαια και ένα και δύο και δέκα έργα του Σοστακόβιτς να υπέστησαν κριτική, όμως τίποτα δεν μπορεί να αναιρέσει τους 8 τιμητικούς τίτλους και βραβεία που δέχτηκε κατά τη διάρκεια της γραμματείας Στάλιν. Και κυρίως δεν μπορεί να αναιρεθεί το γεγονός ότι η 7η συμφωνία του έπαιζε από τα μεγάφωνα του Λένινγκραντ κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης από τα ναζιστικά στρατεύματα. Το έργο λοιπόν του Σοστακόβιτς είναι χαραγμένο στην οικοδόμηση της σοβιετικής κοινωνίας και των τεχνών της.

Σαφώς και όλα αυτά (όπως και το κουβάλημα του φερέτρου το Γκόρκι από τον Στάλιν) δεν αποτελούν αποδείξεις ατράνταχτες ενάντια σε μια τέτοια διαστρέβλωση. Αποτελούν όμως σοβαρότατες ενδείξεις και δείχνουν το εξής: πως είτε τελικά οι λαοί είναι που διαμορφώνουν την ιστορία και την τελική άποψη για τους καλλιτέχνες και τα έργα τους κι όχι μια “σταλινική δικτατορία”, είτε ότι δύο μεγάλοι ηγέτες της ΕΣΣΔ (κυρίως ο δεύτερος) δεν ήταν οι δικτάτορες και λογοκριτές που παρουσιάζονται, είτε μάλλον όλα τα παραπάνω.



[1] Β.Ι. Λένιν: Γράμματα στον Γκόρκι, Μικρή Μαρξιστική Βιβλιοθήκη. Εκδ.: Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984 (παραθέτω και το επίμαχο γράμμα σε φωτογραφίες)