Μικρές ιστορίες Ρομά, του Σταύρου Ψυλλάκη

Σπίτια σαν μισοχτισμένα, χωρίς κάγκελα και βαφή. Μαγκάλια αυτοσχέδια και τρύπες καλυμμένες με κόντρα πλακέ. Δρόμοι γεμάτοι μπαλώματα ή λακούβες και πνιγμένοι στα νερά της βροχής. Χαλάσματα, ανοίγματα γεμάτα χαλίκια αντί για φυτά. Δεν είναι βομβαρδισμένη πόλη, είναι οι γειτονιές των Ρομά στο Ζεφύρι και το Μενίδι. Είναι οι γειτονιές που τραβήχτηκε το ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, «Μικρές Ιστορίες Ρομά». Είναι αλήθειες πονεμένες, σοβαρές, αστείες, φτωχές. Αλλά χωρίς περιστροφές, χωρίς να κρύβουν ούτε τα καλά, ούτε τα άσχημα. Κυρίως επειδή αυτό ρωτήθηκαν οι Ρομά που συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ, κι αυτό απάντησαν.

Είναι ένα ταξίδι δύσκολο στις καθημερινές ζωές και στο παρελθόν ορισμένων ανθρώπων Ρομά, που αντιμετωπίζουν τη φτώχεια και την απομόνωση από το ρατσισμό και το σύστημα που τον εκτρέφει και το κράτος του, που τους εξωθεί στο έγκλημα. Όλοι τους έχουν κάνει πολλές δουλειές, από το να χορεύουν μαϊμούδια κι αρκούδες στα πανηγύρια, ως τις λαμαρίνες και τις αντίκες. Το κράτος τους ελέγχει για χαρτιά, τα οποία δε μπορούν να βγάλουν επειδή συχνά είναι αγράμματοι. Έτσι δεν έχουν άδεια να είναι μικροπωλητές και πολλοί από αυτούς δουλεύουν και παράνομα. Και βέβαια, ενώ το κράτος ελέγχει τους πάντες, οι ίδιοι μαρτυρούν ότι σε αυτούς είναι πολλαπλάσια αυστηρό, εξευτελιστικό ακόμη και μπροστά στις ίδιες τους τις οικογένειες. Δεν ωραιοποιούν τα πράγματα, παραδέχονται ότι κλέβουν. Όμως με αυτή την αντιμετώπιση από ένα σύστημα που δε δίνει δουλειά σε κανέναν, που δημιουργεί μένος εναντίον τους, που οι ταξικοί φραγμοί του στην εκπαίδευση είναι αισθητοί ως το μεδούλι σε ανθρώπους που ζουν με ελάχιστα ευρώ τη μέρα, είναι λες και αυτό τους κλείνει το μάτι για να κλέψουν. Άλλωστε, σωστά παρατηρούν ότι δεν κλέβουν για να πλουτίσουν, κλέβουν για να φάνε. Φυσικά, καλοί μου άνθρωποι. Δεν είστε μεγαλοαστοί για να κλέβετε το μόχθο των άλλων για να πλουτίσετε.

«Αν είχα χρήματα, εδώ θα καθόμουν;» παραδέχεται μια ηλικιωμένη κυρία, σκουπίζοντας τα νερά που πλημμύρισαν το ισόγειό της μετά τη βροχή. Και είναι γεγονός πως αν δεν παρουσιάζουν ωραιοποιημένα όσα η πραγματικότητα τους αναγκάζει να κάνουν, άλλο τόσο δεν κρύβουν τους καθημερινούς τους μόχθους, την ανάγκη τους για ένα κομμάτι ψωμί ή για μόρφωση. Ναι, για μόρφωση. Γιατί είναι γεγονός ότι οι δυσκολίες να πάνε τα παιδιά σχολείο είναι πολλές. Από τις σημαντικότερες ο ρατσισμός και η συστηματική θεσμική αδιαφορία. Κάποιοι μας λένε ότι επέμεναν οι γονείς τους. Κι ας ήθελαν αυτοί σαν παιδιά να παίξουν. Κλεισμένοι σε ένα δωμάτιο διάβαζαν. Και τα κατάφεραν και σπούδασαν. Όμως πόσοι να τα καταφέρουν, όταν ο αποκλεισμός από την τυπική εκπαίδευση είναι τέτοιος, που στήθηκε στη γειτονιά τους ΜΚΟ για να αναλάβει την εκπαίδευση; Βεβαίως το κράτος δε θα επιμείνει τα παιδιά να πάνε στο σχολείο. Θα επιμείνει όμως να πάνε στο στρατό στα 18. Δε θα τους χαριστεί.

Κάποια σπίτια, θα δει κανείς είναι καλοφτιαγμένα. Αυτή ωστόσο είναι η επιφανειακή όψη. Ναι, τα σπίτια είναι καλά, αλλά με δάνειο που δεν είχε ακόμα πληρωθεί. Από ανθρώπους που είτε έβγαλαν όσα έβγαλαν στην περιπλάνηση, και μετά το ρίξαν στο ποτό και τα ξενύχτια, είτε άλλους που «δούλεψαν τόσο πολύ, που δεν κατάλαβαν πότε γέρασαν, κι ακόμα δουλεύουν». Έκαναν οικογένειες και σε σπίτια καλοφτιαγμένα και μεγάλα στον εξωτερικό παρατηρητή, ζουν συνολικά σχεδόν δέκα άτομα. Γενιές με τις οικογένειές τους. Πάππου προς πάππου στη γειτονιά, πριν ακόμα τα ναρκωτικά φάνε τη νεολαία. Γιατί όπως θυμούνται οι παλιοί «τα ναρκωτικά τα φέραν άλλοι, μεγάλοι στο Ζεφύρι». Δεν τα πουλούσαν οι ίδιοι, τους τα εισήγαγαν τα καρτέλ της Αθήνας.

Μια περίοδος που οι Ρομά εκτελούνται από την αστυνομία για μικροκλοπές, με αμφιβολίες για το αν τις έχουν διαπράξει καν, μόνο και μόνο επειδή είναι Ρομά. Που η κατάστασή τους θυμίζει τις πιο εξαθλιωμένες περιόδους των αφροαμερικανών στις ΗΠΑ, πριν αυτοί καταφέρουν, έστω εν μέρει, με τους πολυετείς και σκληρούς αγώνες τους να ανατρέψουν αυτή την κατάσταση. Σε αυτή την περίοδο που όλα τα αποτελέσματα της φτώχειας, της πείνας, των ταξικών φραγμών στην εκπαίδευση, τον αποκλεισμό από τις πιο στοιχειώδεις παροχές, των πενιχρών επιδομάτων είναι μεγεθυμένα στις κοινότητες των Ρομά, το ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη είναι μια απόλυτα γυμνή αλήθεια στο ψύχος της κριτικής και της αναγνώρισης. Τίποτα δεν αποκρύπτεται και όσοι θέλουν πραγματικά να αλλάξουν, βλέπουν όλα τα στοιχεία κατάματα και αντιμετωπίζουν αυτό που βλέπουν. Ο καπιταλισμός σκοτώνει γρηγορότερα τους πιο ευάλωτους. Αυτή την αλήθεια πρέπει επίσης να απογυμνώσουμε σε όσους το έχουν περισσότερο ανάγκη, για να βρούμε μαζί τη διέξοδο.