Καβαλάρηδες από το Πουθενά των Αμπράμοφ: επιστημονική φαντασία από τη Σοβιετική Ένωση

Το μυθιστόρημα αυτό είναι από τα βασικότερα δείγματα επιστημονικής φαντασίας της ΕΣΣΔ και ένα από τα λίγα, δυστυχώς, που κυκλοφορούν στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Άγνωστη Καντάθ. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που αποτυπώνει τόσο τα στοιχεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης που είχαν βιώσει οι συγγραφείς (πατέρας και γιος), όσο και τα στοιχεία της παλινόρθωσης της δεκαετίας του ‘60 κατά την οποία πρωτοκυκλοφόρησε το έργο στα ρωσικά. Ταυτόχρονα η διάκριση που υπάρχει στην ουσία του είδους, από το αντίστοιχο στις ΗΠΑ είναι εμφανής σε όσους έχουν μια στοιχειώδη γνώση αντίστοιχων έργων, κινηματογραφικά και συγγραφικά.

Το βιβλίο πραγματεύεται την ερευνητική αποστολή μιας ομάδας επιστημόνων (μεταξύ των οποίων ο κινηματογραφιστής Ανόχιν), όπου τυχαία πετυχαίνουν συστάδες από ρόδινα σύννεφα που παίρνουν διάφορες μορφές και υλοποιούν ενέργειες που σε μια πρώτη ματιά δείχνουν μεταφυσικές και ανεξήγητες. Στη συνέχεια το έργο περιστρέφεται τόσο γύρω από την εξερεύνηση του φαινομένου, όσο και γύρω από την αντίθεση στην αντιμετώπιση του φαινομένου από τα επιστημονικά και στρατιωτικά επιτελεία των καπιταλιστικών-ιμπεριαλιστικών χωρών και της ΕΣΣΔ.

Το τελευταίο είναι και ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου. Σαφώς η ΕΣΣΔ τη δεκαετία του ‘60 σοσιαλιστική δεν είναι, αλλά η λογική και οι αντιλήψεις δεν έχουν προλάβει να αλλάξουν στο βάθος και εκτεταμένα, ούτε στην πραγματική σοβιετική κοινωνία, ούτε και σε αυτήν του βιβλίου. Ως αποτέλεσμα, γίνεται σε όλη την παρατήρηση των γεγονότων της ιστορίας, η διαπίστωση της διάκρισης στην ηθική και κοινωνική αντίληψη ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ. Αυτά διακρίνονται: α) στο κομμάτι εχθρότητας και φιλίας προς τα νέα όντα (πιθανά εξωγήινα) που ανακαλύπτονται· η σοβιετική αποστολή δεν τα αντιμετωπίζει de facto εχθρικά, επιδιώκοντας την επικοινωνία μαζί τους, την ώρα που η αμερικανική αποστολή λαμβάνει θέση πολέμου και πολεμικής προπαγάνδας στο εσωτερικό της, β) στην εσωτερική διάρθρωση της κοινωνίας, όπου στη σοβιετική κυριαρχούν δομές δημοκρατίας και διατηρούν λόγο όλοι οι εμπλεκόμενοι, ενώ στην αμερικανική όχι και γ) στις αντιδράσεις, όπου οι μεν σοβιετικές παραμένουν ψύχραιμες και επιστημονικές, ενώ των Αμερικανών είναι πανικόβλητες και βασισμένες στις ιδεαλιστικές ιδεοληψίες.

Από φιλοσοφικής άποψης, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον το ότι αγγίζονται τα τότε γνωστά όρια της φυσικής αλλά και της φιλοσοφίας· ζητήματα που άπτονται της κοσμογονίας (συνδεδεμένα με τη δράση των ρόδινων σύννεφων) αλλά και με το τι αποτελεί συνείδηση και υποσυνείδητο. Το μεγάλο ατού είναι πως η προσέγγιση γίνεται πάντα από άποψη ιστορικού υλισμού, ενώ ακόμη και τα φαινομενικά μεταφυσικά φαινόμενα μελετώνται αποκλειστικά υλιστικά, όχι με την αποδοχή της μεταφυσικής, αλλά με την επιδίωξη τα ως τότε άγνωστα φαινόμενα να γίνουν γνωστά και να μην αναχθούν σε ιδεαλιστικές προσεγγίσεις. Ακόμα κι αν πρόκειται για ζητήματα που δύσκολα πιστεύει κανείς ότι μπορούν να έχουν υλιστική προσέγγιση Οι σοβιετικοί επιστήμονες δεν ησυχάζουν αν δεν ερμηνεύσουν επιστημονικά και όχι «βιβλικά» τα ζητούμενα, όπως αντιθέτως κάνουν οι ειδικοί των ΗΠΑ.

Στο κομμάτι της ιδεολογίας, παρατηρούνται πτυχές της δεκαετίας που πραγματεύεται, που παρότι δεν αναφέρονται συγκεκριμένα πολιτικά πρόσωπα του ΚΚΣΕ, βλέπει κανείς τη χρουστσωφική λογική της ειρηνικής συνύπαρξης, όπου οι δύο χώρες, παρά τις διαφωνίες στα πρακτικά και ιδεολογικά ζητήματα, συνεργάζονται (ας πούμε) αρμονικά, για την ανάλυση και αντιμετώπιση του φαινομένου των ρόδινων υπάρξεων. Την ίδια στιγμή που, παρά την υποτιθέμενη ισότητα των εργαζομένων, ο απλός κινηματογραφιστής αντιμετωπίζεται με ελιτισμό από την ιντελιγκέντσια και τους επιστήμονες, ακόμα και αν η γνώμη του μετράει στα επιστημονικά συνέδρια όπου καλείται.

Τελικά το μυθιστόρημα θέτει ένα σημαντικό ερώτημα, αν η κατανόηση που επιδιώκεται είναι κατανόηση των εξωγήινων υπάρξεων ή της ίδιας της ανθρωπότητας. Οι κλώνοι των ανθρώπων που δημιουργούν τα ρόδινα σύννεφα, έχουν λειτουργίες που μπερδεύουν τον παρατηρητή σχετικά με το ποιος είναι το πρωτότυπο, παρατηρώντας την εγκεφαλική λειτουργία. Έτσι τίθενται ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την ίδια τη συνείδηση, με το ποιος και πώς έχει συναισθήματα, τη γνώση αλλά και το αν η απόκτηση πληροφορίας και η σκέψη προκύπτει μηχανικά ή από τις εγκεφαλικές συνάψεις. Πρόκειται για συζήτηση που θυμίζει αρκετά το πρόσφατο ζήτημα της λειτουργίας της τεχνητής νοημοσύνης.

Εν κατακλείδι, αναδύονται ξανά, όπως συνέβη και σε παλιότερη σειρά άρθρων στην εφημερίδα, ζητήματα διαφορών μεταξύ της αμερικανικής και της σοβιετικής επιστημονικής φαντασίας. Ότι δηλαδή μιλάμε για φαντασία πάνω στην επιστήμη, όχι για πιστολίδι, βία και δυστοπία σε ένα τεχνολογικά εξελιγμένο περιβάλλον. Αυτό που παρατηρείται στην ουσία, είναι πως ακόμη και το είδος αποκτάει διακριτά στοιχεία συνδεδεμένα διαλεκτικά με την κοινωνία και την κατάσταση που το γεννάνε.