Σοβιετικό διήγημα επιστημονικής φαντασίας – μέρος Α'

Από το φουτουρισμό στην επιστημονική φαντασία...

Οι αρχές του 20ού αιώνα με τις επιστημονικές ανακαλύψεις αλλά και εφευρέσεις όπως ο ηλεκτρισμός, το αυτοκίνητο, ο κινηματογράφος κλπ έδωσε μια σπουδαία ώθηση στη φαντασία συγγραφέων και ποιητών στον κόσμο αλλά και στη Ρωσία που ενέταξαν αυτά τα “θαύματα” στα έργα τους. Κοιτώντας στο μέλλον, αποθέωσαν τις φυσικές επιστήμες και χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική αισθητική, ήρθαν σε ρήξη με το συμβολισμό, το ρομαντισμό και γενικά τη λατρεία προς τα μυστήρια, το μυστικισμό αλλά και την αποθέωση της φύσης ως άλλης θεότητας. Στοιχεία αυτού του ρεύματος αργότερα εντάχθηκαν στην επιστημονική φαντασία τόσο στην ΕΣΣΔ αλλά και παγκόσμια, όπως είναι οι τεχνολογίες και η “έκρηξη” της φυσικής και των νέων ανακαλύψεων του κλάδου της. Ο Β. Μαγιακόφσκι αποτέλεσε χαρακτηριστική φιγούρα του προσοβιετικού φουτουρισμού, αποθεώνοντας το μέλλον, που όπως φάνηκε, διαγράφτηκε ευοίωνο.
Με την Οκτωβριανή Επανάσταση, το μεγαλύτερο μέρος των καλλιτεχνών τάχθηκε με τη σοβιετική εξουσία, αποτυπώνοντας ολοένα και περισσότερο την επιστημονική πρόοδο και τη βιομηχανική ανάπτυξη. Βέβαια τα κυρίαρχα ρεύματα στη λογοτεχνία ήταν αρχικά η ρωσική πρωτοπορία και μετέπειτα ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αυτό όμως δεν απέτρεψε την επιστημονική φαντασία να αναδυθεί από τα μοτίβα του φουτουρισμού και να προχωρήσει και βήματα παραπέρα, συναρτήσει του προχωρήματος του σοσιαλισμού σε κάθε επίπεδο. Ο Αλεξέι Τολστόι το 1923 γράφει την Αελίτα, που αφορά σε ένα ταξίδι στον Άρη και την ανακάλυψη ενός αναπτυγμένου μεν πολιτισμού, βυθισμένου δε στις ταξικές ανισότητες. Το 1924 το έργο γυρίστηκε και σε ταινία.
Με αφορμή την υπόθεση του έργου αξίζει να σημειωθούν τα εξής: καταρχάς, αφού “κομμουνισμός ίσον εξηλεκτρισμός και σοβιετική εξουσία” (κατά τον Λένιν) τότε σίγουρα η επιστημονική φαντασία θα ασχολούνταν με το θέμα της τεχνολογικής αυτής προόδου (του εξηλεκτρισμού). Όμως δε θα υπήρχε η ραγδαία πρόοδος σε όλους τους τεχνολογικούς και επιστημονικούς τομείς, αν δεν υπήρχε η ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Επομένως οι συγγραφείς της επιστημονικής φαντασίας εντάσσουν τη σοβιετική εξουσία, την εργατική ατζέντα και το σοσιαλιστικό τρόπο ζωής στα διηγήματά τους. Συχνά, όπως φαίνεται και από το έργο του Α. Τολστόι, γίνεται κριτική στον καπιταλιστικό τρόπο ζωής και γενικά στην οικονομία του και όσα αυτή συνεπάγεται, ενώ από την άλλη οι συγγραφείς ατενίζουν το μέλλον με αισιοδοξία, που τους γεννά η επιτυχία και η πρόοδος του σοσιαλισμού ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1930.

...στις αυταπάτες του ρεβιζιονισμού.

Η γρήγορη επαναφορά στις προ του πολέμου εποχές (οικονομικά, τεχνολογικά, παραγωγικά) που επήλθε στο 2ο μισό της δεκαετίας του 1940, έδωσε κι αυτή τα δικά της χαρακτηριστικά στα διηγήματα του είδους της εποχής. Η αισιοδοξία για ένα φωτεινό μέλλον γεμάτο ανακαλύψεις στο διάστημα, γεμάτο νέα μηχανήματα, γεμάτο στοιχεία που εκσυγχρονίζουν τη ζωή των σοβιετικών πολιτών, αλλά και η σοβιετική ζωή εξακολουθούν να βρίσκονται στα διηγήματα. Όμως μια αντίληψη διακατείχε τη σοβιετική κοινωνία και εκτός του ότι φάνηκε και από τις εξελίξεις σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (με αποκορύφωμα την επικράτηση του Χρουστσώφ και των ρεβιζιονιστικών πολιτικών), η αντίληψη πως η πορεία θα είναι μόνο ανοδική και πως η σοβιετική εξουσία θα βαθαίνει για πάντα, κατά κάποιο τρόπο αυτόματα, χωρίς να χρειάζεται να ανησυχούμε για το μέλλον. Κι ενώ αυτό αποτύπωνε την λαμπρότητα του μέλλοντος και την πεποίθηση της συνεχούς εξέλιξης της κοινωνίας στα διηγήματα της επισημονικής φαντασίας, έβγαζε (και) τους καλλιτέχνες από ένα βασικό καθήκον· αυτό της συνεχούς πάλης για βάθεμα του σοσιαλισμού στην κομμουνιστική του κατεύθυνση. Το κατά πόσο αυτές οι αντιλήψεις της γραμμικότητας της ιστορίας προϋπήρχαν του χρουστσωφισμού και στην κοινωνία και στη λογοτεχνία της και το κατά πόσο αυτά εντάχθηκαν αργότερα στα μοτίβα, αυτό είναι ένα ζήτημα. Σίγουρα, βέβαια, δεν υπάρχουν στεγανοποιήσεις στις περιόδους. Και προϋπήρχαν αυτές οι αντιλήψεις της ρεβιζιονιστικής περιόδου -κάπως, άλλωστε “ωρίμασε” ο ρεβιζιονισμός ώστε να αναλάβει τα ηνία- και φούντωσαν αργότερα.