Φαρόα Σάντερς, τζαζ και μαύρη ταυτότητα

Στις 24 Σεπτεμβρίου πέθανε ο σαξοφωνίστας της τζαζ σκηνής, Φαρόα Σάντερς σε ηλικία 81 ετών. Ήταν μαζί με πολλούς άλλους μαύρους μουσικούς της τζαζ, στην κατηγορία αυτών που αναδείχθηκαν μια φλέγουσα περίοδο για τα πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ, των μαύρων αλλά και ευρύτερα. Η αρχή της καριέρας του έγινε τη δεκαετία του '60 με τον Τζον Κολτρέιν, επίσης σαξοφωνίστα. Ο Κολτρέιν είχε μαζέψει στη μπάντα του πρωτοπόρους μουσικούς που υιοθετούσαν τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν στο κίνημα της χειραφέτησης των μαύρων στη μουσική τους. Ανάμεσά τους, φυσικά και ο Σάντερς.

Ο ίδιος, εμφανώς επηρεασμένος από τον Κολτρέιν, με τον οποίο συνεργάστηκαν για λίγα χρόνια. Ακόμα και μετά τον πρόωρο θάνατο του τελευταίου, ο Σάντερς συνέχισε μια μουσική διαδρομή κοντινή, με ένα παικτικό στυλ που συχνά δεν καταλαβαίνεις αν στο σαξόφωνο είναι αυτός ή ο μουσικός του μέντορας. Ταυτόχρονα όμως η μουσική του ακολούθησε και τα δικά της μονοπάτια. Για παράδειγμα είναι χαρακτηριστική η ύπαρξη δύο ακραίων εκφάνσεων σύνθεσης. Η τζαζ του Σάντερς, δηλαδή, ακροβατεί ανάμεσα σε συνθέσεις ηρεμίας, μυσταγωγικής υποτονικότητας από τη μία και από την άλλη σε συνθέσεις έντονων εκρήξεων ενός, θα λέγαμε εξεγερσιακού παιξίματος. Δεν είναι τυχαίο ότι οι εικόνες που βάζει στη μουσική του είναι τόσο παρμένες από θρησκευτικoύς συμβολισμούς που βρίσκουμε στις αφρικανικές παραδόσεις ή στον ισλαμισμό (σε δίσκους όπως οι Tauhid και Africa), όσο και από τη χειραφέτηση και τον αγώνα της μαύρης κοινότητας (για παράδειγμα στο δίσκο Black Unity).

Αυτά τα στοιχεία ίσως μοιάζουν αντιφατικό να συνυπάρχουν. Κι όμως, αν και στην ουσία τους είναι αντιφατικά, βγάζουν νόημα αν μελετήσει κανείς τα κοινωνικά κινήματα της περιόδου του '60 και του '70. Πρόκειται για δεκαετίες, που, ακολουθώντας αυτήν του '50 με την έξαρση των κινημάτων για τα πολιτικά δικαιώματα, στις ΗΠΑ αρχίζουν και δημιουργούνται σταθερά ρεύματα και κόμματα. Στην περίπτωση των μαύρων, στη βάση κιόλας της αποδυνάμωσης του ΚΚΗΠΑ και των ρεβιζιονιστικών του απόψεων, κυριαρχούν άλλες ιδέες. Τέτοιο παράδειγμα είναι η ανάδειξη ιδεολογικού ρεύματος που θεωρεί ότι βασική αντίθεση στον κόσμο είναι η λευκή φυλή από τη μία με τις άλλες φυλές και συγκεκριμένα τη μαύρη από την άλλη. Η μαύρη, καταπιεζόμενη από τη λευκή, οφείλει να διαφοροποιείται σε κάθε επίπεδο από αυτήν, άρα και στο επίπεδο της θρησκείας. Σε αυτή τη βάση, αφού ο χριστιανισμός θεωρείται η θρησκεία του λευκού, τότε ο ισλαμισμός είναι η «φυσική» θρησκεία του μαύρου. Από αυτή την αντίληψη επηρεάστηκε και ο Μάλκολμ Χ. Στη συνέχεια, η εμφάνιση των Μαύρων Πανθήρων με ταξικά χαρακτηριστικά και με σαφείς επιρροές από το μαρξισμό-λενινισμό και τις απόψεις του Μάο, καθόρισε σημαντικά τη στροφή των αφροαμερικανών και προς αυτό το ιδεολογικό ρεύμα.

Βέβαια συνέχισαν να υπάρχουν και οι δύο αντιλήψεις, κάτι που δείχνει να σχετίζεται με τη μουσική του Φαρόα Σάντερς σε επίπεδο σύνθεσης και συμβολισμού. Σαφώς δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τις πολιτικές προτιμήσεις του ίδιου, ωστόσο η τζαζ ήταν από πάντα προνομιακό πεδίο των αφροαμερικανών, όπου εκφράζονταν οι ριζοσπαστικές τους αντιλήψεις. Σίγουρα υπήρχαν και λευκοί, ουκ ολίγοι στον αριθμό, με καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του είδους. Το πράγμα όμως βγάζει νόημα αν το δούμε αντίστροφα. Ότι δηλαδή η τζαζ ήταν ένα βασικό είδος όπου οι μαύροι μουσικοί εκφράζονταν, βάζοντας τα στοιχεία τους και στην ίδια τη μουσική, αλλά και σαν άτομα, στη μορφοποίηση της αντίληψης του τι κόσμος έπαιζε τζαζ εκείνη την περίοδο.

Σε ένα τέτοιο καμίνι πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων «έλιωσαν» οι τζαζ μουσικοί της περιόδου. Η ιστορική σημασία της μουσικής του Κολτρέιν, του Ντέιβις, του Σάντερς και τόσων άλλων έχει να κάνει με αυτήν ακριβώς την «σύμπνοια» με την περίοδό τους. Ανεξάρτητα από τη δοσολογία επαναστατικών ή ιδεαλιστικών απόψεων (σίγουρα συνυπήρξαν τα στοιχεία τους σε ανένταχτους καλλιτέχνες), αυτό που κατάφεραν μουσικοί σαν και το Φαρόα Σάντερς είναι να βγουν εκείνα τα υλικά τα οποία συγκεντρωμένα απαρτίζουν αυτό που η αφροαμερικανική κοινότητα για δεκαετίες αναζητούσε στη σκιά της καταπίεσης· τη δική τους διακριτή ταυτότητα.