Είναι η τζαζ βαβούρα, κύριε Χρουστσόφ;

Λουμούμπα, τζαζ, Χρουστσόφ, Γκιλέσπι και πυρηνικά, όλα μπορεί να τα βρει κανείς στο ντοκιμαντέρ του Γιόχαν Γκριμονπρέ, Σάουντρακ για ένα Πραξικόπημα. Το ντοκιμαντέρ εξετάζει την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και συγκεκριμένα τη διαμάχη για το ουράνιο στο Κονγκό, με τζαζ επίστρωση.

Πώς ακριβώς θα αλώσουν οι Αμερικάνοι το Κονγκό; Πώς θα επηρεάσουν την πολιτική του, θα εκτοπίσουν τους ανεπιθύμητους και θα κερδίσουν τη μάχη εναντίον της ΕΣΣΔ; Μέσα στο ντοκιμαντέρ μπορεί κανείς φυσικά να δει τις αμιγείς πολιτικές πτυχές του θέματος. Οι παραδοχές των πρακτόρων της CIA, ο κυνισμός της διατεταγμένης υπηρεσίας τους, που αδίστακτα έφτασαν μέχρι και στην δολοφονία του Πατρίς Λουμούμπα, ελέγχοντας εν τέλει τα κοιτάσματα ουρανίου —και γενικά τον πλούτο του Κονγκό— για την τροφοδότηση της πυρηνικής βόμβας και όχι μόνο! Φυσικά, βασικό ρόλο είχαν και οι Βέλγοι. Χαρακτηριστικός ήταν ο τρόπος αντιμετώπισης των εκπροσώπων των Κονγκολέζων ως ανθρώπους τελευταίας κατηγορίας.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τιμούσαν το εγχώριο προϊόν της τζαζ. Βέβαια όπως φαίνεται, μόνο για… εξαγωγές. Αυτό είναι και μέρος της πραγματείας του ντοκιμαντέρ. Για να προσεγγίσουν και με το καρότο το λαό του Κονγκό, έστειλαν τον Λούις Άρμστρονγκ και την ορχήστρα του. Ο Δούρειος Ίππος της τζαζ, φυσικά, δεν έκρυβε καλά τις προθέσεις του, αλλά ούτε και τα επιθυμητά αποτελέσματα. Η δήλωση του Τράμι Γιάνγκ, τρομπονίστα του Άρμστρονγκ «Όταν είχαν τα προβλήματά τους στο Κονγκό με το Λουμούμπα, έστειλαν εμάς[…] Κι εμείς ανησυχούσαμε, επειδή αισθανόμασταν όλοι πως ο Λουμούμπα είχε δίκιο», είναι ενδεικτική και της κατάστασης της τζαζ κοινότητας και του μαύρου κινήματος στις ΗΠΑ.

Μπορεί η περίοδος που μιλάμε να είναι αυτή πριν τα μεγάλα γεγονότα των τελών του ’60 με τη δημιουργία του Κόμματος των Μαύρων Πανθήρων και τις δυναμικές (έως και ένοπλες) διεκδικήσεις των Μαύρων. Ωστόσο, η δεκαετία του ’50 με το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων, έβγαζε ουσιαστικά στο προσκήνιο τους αγώνες των Αφροαμερικανών. Πολλές ήταν οι απόψεις που κυκλοφορούσαν (και εν πολλοίς ακόμα κυκλοφορούν). Για παράδειγμα ο παναφρικανισμός, με μια κουβέντα η άποψη πως οι λαοί της Αφρικής έχουν κοινά συμφέροντα και πρέπει να ενωθούν υπό κοινή σημαία, απασχόλησε τους Αφροαμερικανούς ως μια ιδεολογία που γι’ αυτούς σήμαινε κοινά συμφέροντα και κοινούς αγώνες (αν και σε άλλη ήπειρο), ενώ συχνά συνοδευόταν από την άποψη για επιστροφή στη «μητέρα-πατρίδα». Άλλη επικρατούσα άποψη ήταν η αυτοδιάθεση σε χωριστό κράτος από τις ΗΠΑ των πολιτειών με μαύρη πλειοψηφία, ενώ ισχυρή ήταν και η θρησκευτική πλευρά, πως η φυσική θρησκεία των μαύρων είναι το Ισλάμ, εκφραζόμενη σε μεγάλο βαθμό και από τον Μάλκολμ Χ. Το μόνο σίγουρο ήταν πως ένα είδος μουσικής κυριαρχούμενο από μαύρους μουσικούς, δεν είχε ακριβώς τις απόψεις που θα ήθελαν οι Αμερικάνοι ιμπεριαλιστές.

Ο Τράμι Γιανγκ, φυσικά, μιλούσε και σκεφτόταν όπως πολλοί από τους μουσικούς μέσα στο ντοκιμαντέρ. Η Άμπι Λίνκολν, η Νίνα Σιμόν, ο Μάιλς Ντέιβις και τόσοι άλλοι θρύλοι της τζαζ είχαν από συμπαθητική έως ενεργά μαχητική στάση υπέρ του Κονγκό και του Λουμούμπα. Κι αν η τζαζ θα ήθελαν κάποιοι να παίξει ιμπεριαλιστικό ρόλο, οι μουσικοί της σίγουρα έπαιξαν συχνά τον ανάποδο ρόλο.

Στο ντοκιμαντέρ, πάντως, η τζαζ δεν παίζει μόνο το ρόλο του σάουντρακ, εκπληρώνοντας προφητικά τον τίτλο του. Η τζαζ είναι δομή. Παρά την ιστορική συνοχή των γεγονότων, οι εικόνες, οι ήχοι, οι φιγούρες και οι διάλογοι συχνά πετάγονται απρόσμενα, αυτοσχεδιαστικά, χωρίς την τυπική ροή που θα περίμενε κανείς από ένα ντοκιμαντέρ που μιλάει για ιστορία και πολιτική. Και ταυτόχρονα βγάζει καθαρό νόημα, παρά, ή ακριβώς χάρη στα μπρος–πίσω και τα πάνω–κάτω του αυτοσχεδιασμού.

Ίσως κάπου μέσα του να υφέρπει μια συμπάθεια στους Αδέσμευτους και το Χρουστσόφ (για τον οποίο η τζαζ ήταν σαν αέρια στο στομάχι). Η πικρή πραγματικότητα, όμως, έδειξε πως κανείς τους δεν ήθελε στ’ αλήθεια να σταθεί στο πλάι του λαού του Κονγκό, παρά μόνο αυτοί οι άθλιοι που βγάζαν θόρυβο σαν «παράσιτα τηλεόρασης», οι Μαύροι τζαζίστες, που σε πείσμα κάθε φαύλης αξιοποίησης, είχαν τη δική τους επαναστατική στάση.